Argan

Zɣ Wikipedia
Aller à la navigation Aller à la recherche
Argan
Yat targant tama n Tafrawt

Tasensartut (Tasartut tussnant)
Iger (domaine) : Eukaryota
Tagldit (règne) : Plantae
Tazuni (division) : Angiospermes
Asmil (classe) : Dicotylédones vraies
Adu-asmil (sous-classe) : Astéridées
Anmala (ordre) : Ericales
Tawja (famille) : Sapotaceae

Assaɣ ussnan
Argania spinosa

Assaɣ g tutlayin timaziɣin yaḍnin
Tamaziɣt taqbaylit : Argan
Tamaziɣt n waṭlaṣ : Argan
Tamaziɣt tacawit : Argan
Tamaziɣt tumẓabt : Argan
Tamaziɣt tanfusit : Argan
Tamaziɣt tamaceqt,tamaheqt : Argan
Tamaziɣt tasiwit : Argan
Takarḍa n taddagt wargan

Iga Wargan (s tfinaɣ: ⴰⵔⴳⴰⵏ) yan wanaw n taddagin n twja n Sapotaceae. Anaw ad ur illi abla ɣ tsgwin n Sus d Iḥaḥan ɣ unẓul utrim n Lmɣrib, yili s yan wuṭṭun idrusn ɣ tsggʷin yaḍnin, yili ɣ tsga n tinduf ɣ tmazirt n Dzayr dɣ nttat[1][2]. Ism nns ussnan iga t Argania spinosa. Ar nttini Argan ula i zzit nna d zigs iṭṭay ufgan.

Argan ila bahra atig ɣ dar iclḥiyn, ard akkʷ ig kra n twal tamatart nnsn, d tin tmazirt nnsn. Llan tugt n warratn ar aɣ malln mas d taddagt ad dars atig, tstuyhma bahra dar ufgan, s umdya dar Ibn Al-Baytar ɣ tasut tiss mrawt, d Al Bakri ɣ tasut tiss yat d mrawt, d Al Idrissi ɣ tasut tiss snat d mrawt, d Lyun Afriqi ɣ tasut tiss sat d mrawt.[3]

Taddagt n wargan tga tt Targant. Tlla Targant 8 ar 10m ɣ tattuyt, d ar ttidir 200 n usggʷas.

Tga nn yunisku targant ɣ tlgamt nns n taysi tamaḍlant (World Heritage List) ɣ usggʷas n 1999.

Iḍṛiṣn n ayt tmazirt[ssnfl | Snfl asagm]

Afars n zzit wargan[ssnfl | Snfl asagm]

Illa wargan ɣ Iḥaḥan, illa ɣ tmazirt n Cyaḍma, illa ɣ tmazirt n Sus. Ur ar ittiẓẓaw wargan sad lli ittmɣay ɣ tmazirt lli ɣ illa. Iɣ d imɣi ar ittgga tagwntaft; iɣ idda ar da ittaru ar ittgga targant. Ifrawn nns zund wi n ṛṛman, akccuḍ nns iga zund wi n lmcmac; ilin gis isnnann, ar ittgga ssjrt idrkn ; ar tdrak ɣ illa wakal ifulkin ittilin amazir ; ɣ illi ur illi wakal ar ittmẓẓi ; ar ittili ɣ imudal ; ar gis ittimɣur ar gis ittmẓẓi, ur kulli igi yan.

Ɣ uktubr a ɣ illa lxlf ɣ wargan, ɣ nuwambir ar iskar ajddig nns. Ajddig nns ar ittgga zund win zzit, ar ittimlul. Iɣ idda ar d iluḥ ajddig ar iskar kra n uḥbub, ar as nttini : ‘‘Ibiyyn wargan aḥbub nns.’’ Iɣ idda ar d ibiyyn aḥbub nns ar ittkka lqadara n yan wayyur ar iskar agwmmu. Iɣ idda ar d igummi ar ittgga blẓiẓ. Ablẓiẓ ar ittgga zund lmcmac; iɣ idda ar d inu, ar ittgga zund tiyni, ar as nttini afiyyac.

Iɣ idda ar d ig afiyyac ar iṭṭar s ddu ssjrt nns, ar ittili lbriḥ ɣ tmazirt, ar ttinin : ‘‘Hann argan iḍr, hann illa ugdal ; lbahim, ad ur ftunt s tagant ula izgarn, ula ulli, ula irεman, illa ugdal. Iɣ nn nufa lbahim n kra ɣ tagant, hann wa lli imqqurn ɣ tgwdzit n kra ha ittyaɣras !’’

Lqaεida n ugdal, ar as ttbṛṛmnt tikrkurin bac ad ssnn mddn is illa ugdal. Ass nna ira irẓm ugdal, ar ittili lbriḥ, ar ttinin : ‘‘Hann agwdal irẓm !’’

Ar fttunt tmɣarin ula lḥcum ula irgazn, ar grrun afiyyac; ar t id ttggan ɣ taryilin, ɣ a ttgrrun ar t id ttasin ar yan lmudε iεdln, ffin t gis, skrn gis agudi ; ar ass nna kullu t gwran, ar ttggan ifrig n ugudi ad ur lkmnt lbahim. Wan dar ur illi wargan, ar igrru ɣaylli nn iqaman ɣ ssjrt nɣ ɣ ddu ssjrt.

Targant nna illan ɣ usulil ur stt ttḥkamn mddn a stt grun, ar srs aqqlaynt lbahim ar stt grrunt ; iɣ ddant lbahim ar d ulsunt ɣ tuẓẓumt n uzal ar sgluliynt uẓlim lli illan ɣ udis nnsnt. Uẓlim ann lli sgluliynt ar t smunan, ar t id ttεzaln waḥdut, acku illa gis wargan ifulkin, yuf walli yaḍni cfiyyacn mddn, ar gis ttili tujjut iεdln iqwa bahra ; ɣikann a f a t id ttεzaln.

Ar d ttawin mddn lbahim s dar ugudi n ufiyyac lli illan ɣ tagant, ar t id ttεmmarn ɣ icwariyn, asin t f iggi lbahim, ar t id ttawin s tgmmi, ar t inn gis srusn. Ass nna kmmln s usatti, ar t sfiycnsuẓṛu, εzln gis alig s yat tsga, uẓlim s yat tsga. Alig ar t sttan izgarn ula irεman ; uẓlim ar t ttrragn s uẓṛu. Iɣ idda ar t rgin, ar grrun tiẓnin nns ɣ tuẓẓumt n yirgn; irgn ar tn ttggan i lεfiyt ; tiẓnin n wargan ar tnt slaynt ɣ unxdam illa ɣ iggi lεfiyt. Iɣ dda ar t slint, ar tnt ttffint ɣ tsggwit, asin tnt s uzrg n tẓnin, ẓḍin tnt, iẓiḍ nns iga zund askkif, ar as nttini amlu n tẓnin n wargan (acku illa umlu n tẓnin n lluz) ; amlu ar nn ittffi ɣ tqṣriyt n iẓmi. Iɣ t ẓmmant s ifassn nnsnt ar as ttggnt imikik n waman ; luwl nns ar ittgga zund tiwxsas ; iɣ d idda ar d imun, ar ittgga zund lεjin.

Taddagin n wargan ɣ tmazirt n Sus

Hatinn akud ann a iẓma. Ar ttasint tazgmmut, ar gis skarnt ɣ uncka n twullit, ẓmnt, srsnt, asin d argan ar t id ttggant ɣ kra n txsayt n wargan. Tazgmmut ar stt akkan i irεman nɣ izgarn ɣ luqt n tyyuga ; irεman ar stt sttan ɣ llyali acku tlla gis nnfiεt.

Tiwizi n ufiyyac. Iɣ ra ttgrun mddn, wa lli dar iggut ufiyyac ar ittεllam s twizi n ufiyyac ar ittili ugri nns. Iɣ idda ar d ili ugri nns, ar gis ttilint lquwt n tmɣarin d lḥcum ; ifrḥ srsnt bab n wargan ; iɣ ddant ar d ulsunt, ar asnt yakka amttcu iggutn. Ass nna kmmlnt ar tnt ittεlam, ar asnt ittini : ‘‘Hann i Ṛbbi llant dari tmrragin !’’ Iɣ llant tmrragin ar gis ttilint tmɣarin ggutnin ; iɣ ddant ar d ackint s tigmmi, ar ittili lfrḥ d tɣurit ; ar ttinin mddn : ‘‘Ma illan dar flan ɣassa ?’’ ‘‘Llant dars timrragin n uẓlim.’’ Kra gisnt ar irrag, kra ar istay tiẓnin zɣ yirgn, kra gisnt ar islay tiẓnin ɣ unxdam ; iɣ ddant ar tnt slint ar tnt ttffint ɣ tsggwit ; yat yaḍni gisnt ar tnt tẓẓaḍ ɣ uzrg n tẓnin ; ar nn tsmday taqṣriyt yiẓmi i imi n uzrg n tẓnin ar d gis iṭṭar umlu, ar tẓẓaḍ ; yat yaḍni ar tẓmma ; iɣ tẓmma ar tskar lfsis zɣ wargan lli zwarn i tmrragin ; ikann a igan lqaεida n tmrragin.

Afars n Amlu[ssnfl | Snfl asagm]

Argan iɣ imk ijwajjg ar as nttini iskr ajdur. Iɣ iḍhṛ warraw nns, ar as nttini aɣray. Iɣ imqquṛ, micc imllul sul, ar as nttini ẓṛgmmu. Iɣ iwrraɣ, inu, ar as nttini bilẓiẓ. Iɣ yasus, iqqaṛ, ar as nttini tifiyyict.

Iɣ gwran mddn tifiyyict, sfiyycn tt, tg alig d waqqayn, grun aqqayn, fkin alig i laksab : izgarn d iṛεman d wulli. Isrdan d iɣwyal d yisan ur a cttan alig acku iḥṛṛa. Asin d aqqayn lli, rgin tn zund lluz d lgrgaε, gin irgn d tiẓnin. Irgn, ar srsn ssrɣan lεfiyt ; tiẓnin ar tnt sslayn ɣ ufllun zund tirufin, ẓḍin tnt ɣ uzrg zund lluz d lgrgaε, gin amlu zund lεjin lli ɣ a iskar ucffaj ccfnj, ar t ẓmmant tmɣarin. Manik a ys skarnt ? Ar as ttgant imikk n waman, ar t rwwint s ifassn nnsnt imikk n tssaεt, gint as daɣ imikk n waman, ar t daɣ rwwint ɣik lli, ɣik lli ar kiɣ iẓli wargan, tẓli tzgmut ; tazgmut ann tga zund tummit n lεjin lli bahra iddzn, ar sis ttεlafn mddn laksab nna ra ad ṣḥun, tṣaṛεa (tḍaṛεa, tɣlb, tuf) kra s a ittεlaf yan ɣ tmẓin ula asngar. Argan ar t ttggan mddn ɣ kra n ufcku iɣusn, ar sis ttsɣɣan tiram nnsn zund zzit d wudi, ar sis ssnwan tifiyyi, ar sis ẓẓɣurnt tmɣarin tikwyaḍ nnsnt (icukak nnsnt, iguyya nnsnt) ar sis ssrɣan mddn lqndil.

Ulawn n wargan

Tggut bahra nnfiεt n wargan : akccuḍ nns iga asrɣu, iga azzgr n lbnya ; ayyawn d ifrawn nns gan asfrd i lksibt : iṛεman d wulli, lɣayr nnsn uhu ; tifiyyict nns llan gis iqaṛiḍn, wa nna ra stt izznz ɣikann, icfiyyc tt, ifk agalim (alig) i laksab ; irgn asrɣuilεfiyt, tiẓnin ttiwẓḍint, ittiwẓmi umlu ; tazgmut i laksab ; argan at t ccin mddn nɣ t zznzan ; ar ittiwskir ṣṣabun ɣ wargan ; ur illi ccubuh nns (iga luhman).

Lluz d ntta d lgrgaε ar tn rragn mddn ; wanna t izznz hatinn, wa nna ur iran icc t ɣikann nɣ t iẓḍa, ig amlu ar t ictta d uɣṛum ntta d yan d sis yiwi lḥal. Iɣ rat t ẓḍin ar t sslayn zund tirufin ar t ẓẓaḍn ɣ uzrg, ar nn fllas ttffin argan ɣ ttiṭṭ n uzrg fad a iẓḍ, iɣ as t ur gan ur ra iẓḍ, ar ittettɣway ɣ uzrg.

Tizi n Tafiyyuct[ssnfl | Snfl asagm]

Tafiyyuct. Luqt n tfiyyuct ar ttbṛṛaḥn mddn is qqnn tafiyyuct ar kiɣ kullu tasus, tqqaṛ ɣ wakal. Acku iɣ tt ur qqinn ɣikad kulmma d iḍṛn ɣ wargan ḥawẓen t mddn, swa tga ti nnsn swa uhu. ɣ akudann wa nna ittyamaẓn ar yakka linṣaf. Kud nna tqquṛ bṛṛḥn is tt rẓmn. Kuyan iddu s warginn nns, ar tt grrun, ar tt ttxzann ɣ iḥuna, ar tt sfiyyucn kra s kra, ar rragn aqqayn, sslin tiẓnin, ẓḍin tnt, ẓmin amlu, ẓlin argan d tzgmmut, ar cttan argan, ar akkan tazgmmut i lbhaym nnsn

Aylli d ittciḍn[ssnfl | Snfl asagm]

Nttat a ɣ a skarn middn lidam lli mu ttinin ɣ lmudun zzit argan, ar tt grrun id bab nns iɣ sul tga tafyyuct izgzawn, sɣrn tt ɣ iggi izurn ar kiɣ tqquṛ, sfiyycen tt, ar as ttkkisn ilm nns lli mu ism agalim. Iɣ tt sfiyycn rgin gis aqqayn nns. Iɣ tn rgan grun gisn tiẓnin. Iɣ tnt grun qqaman irgn. Amma agalim ar t akkan i irεman d wulli, acku ar tn bahhra ittnnfεu iɣ t ccan ; amma irgn ar srsn ssrɣan lεfit. Amma tiẓnin, ar tnt ẓẓaḍn, gint amlu ; amẓn amlu yann, skrn as kra n lḥilt, ar kud nna imun, ẓmin t. Iɣ t ẓman iffɣ d gis lidam, ukwan tagur nn aɣar tzgmmut ; lidam ar t nctta zud zzit d wudi ; tazgmmut ann ar gis skarn tiεbbad, ar kud nna tqquṛ. Ar tt akkan i iṛεman d lbhaymn. Iga lεada n yayt udrar, ar skarn lbsis ɣ wargan lli nn iggwran ɣ uqṣṛi nna ɣ ẓman tiẓnin, ar gis skarn tiεbbad, ukwan ar t aṭṭan i ɣwi nna llanin ɣ tgmmi ; ar daɣ aṭṭan iεbbad n tzgmmut lli beḥḥra iẓman, ar tt ssumumn s imawn nnsn, ar gis skarn tagwḍit ɣ tuẓẓumt nns, ukwan ar tt inn ẓmman s ifassn nnsn ɣ imawn nnsn.

Aglam[ssnfl | Snfl asagm]

Tlla targant gr 8 ar 10 m ɣ tattuyt. tẓḍar ad tidir gr 150 ar 200 usggwas. Imikk ɣ tsga n tinduf ɣ tmazirt n Dzayr, yili ula ɣ ayt iznasn ɣ rrif yili daɣ imikk ɣ tmazirt n Zɛir ɣ zmmur.


  1. ( fr ) « Arganeraie ::: floraquebeca » ɣ www.floraquebeca.qc.ca(ittuyzra ass n 12 nuwanbir 2019)
  2. ( fr ) Réda Kechaïri et Abdoun Fatiha, décembre 2013 Les essais pilotes de regeneration artificielle de l'arganier a Tindouf en Algerie
  3. Zɣ Wikipidya Tafransist : Wikipedia : Arganier

Isaɣuln[ssnfl | Snfl asagm]


Tẓḍart ad tẓṛt uggar f Argan ɣ usnfar n Commons.