Sus

Zɣ Wikipedia
Aller à la navigation Aller à la recherche

Hann tasna n udɣar amzray d tamazirt n Sus ad tga xta ! Amma tasna isawaln f tsga n Sus-Masst lli igan yat zɣ tsgiwin n Lmɣrib ha tt xtad ad-t igan.


Takarḍa n tmazirt n Sus.

Tga Tmazirt n Sus (s tfinaɣ: ⵙⵓⵙ, s taɛrabt: سوس, s tfransist: Souss) yat tsga bahra istawhmman ɣ tgldit n Lmɣrib, slawan akkʷ s umzruy, tadlsa d trakalt nns, tbḍa f snat tsgiwin Sus-Masst d Glmim-Asif Nun. Ayt sus gan iclḥiyn ar sawaln tutlayt taclḥit. Tettussan tsga ad bahra s taddagt n wargan lli gis illan, ur tlli ɣ awd mani yaḍn. Tg ula udɣar nna ɣ bdan imnkad (empires) mqqurnin zun d Imrabḍn, Imwaḥḥidn, Isɛdiyn d tgldit n Tẓrwalt dɣ nttat.

Tga Sus yat tsga nna ɣ tlla tfllaḥt iggutn, ilin gis tugt n tmssntay, tettussan s tamallayt ɣ tgldit n Lmɣrib. Tamaẓunt nns tga tt tmdint n Ugadir, tg tamdint lli akkʷ gis imqqurn d nttat ad yusin tadamsa n tmazirt n Sus. Ilin daɣ timdinin yaḍnin zun d Tiznit, Tarudant, Ayt Mllul, Inzggan, Ayt Baha, Byugra, Tafrawt, Ifni, Ṭaṭa, atg.

Tarakalt[ssnfl | Snfl asagm]

Sus tga yat tmazirt nɣ tasga illan ɣ unẓul utrim n tgldit n Lmɣrib. Tg tasga nna ɣ illa uṭṭun akkʷ imqqurn n imssiwln s tutlayin timaziɣin ɣ tgldit. Tutlayt nnsn tga taclḥit.

Ɣ tmazirt ad ar nttafa idrarn n Waṭlas Mqqurn ɣ ugafay nns d idrarn n waṭlas mẓẓiyn ɣ tuẓẓumt nns. Adrar lli akkʷ gis imqqurn iga tt adrar n Sirwa lli illan gr aṭlas mqqurn d way mẓẓiyn. Ar tlkkm tiɣzi nns uggar n 3 304 m. Ar gis zrayn yan wasif bahra ittussan att igan Asif n Sus.

Timdinin nns imqqurn gan tn Tiznit, Tarudant, Ayt Mllul, Inzggan, Ayt Baha, Byugra, Tafrawt, Ifni, Ṭaṭa, Wlad tayma, Bizakarn, Masst, Taliwin ... Tg Agadir tamaẓunt nns

Iwtta imzrayn[ssnfl | Snfl asagm]

Tiqbilin tisusiyin ḍaṛt urggig nnsnt tigira n tasut tiss 19.

Ar ttglamn id bu umzruy n uzmz amuslm Sus mas tga Tamazirt n Igizuln, nẓḍaṛ ad nini mas fkan i udɣar arakal yat taskta tanfgant, mayad isnamk mas d Sus tga tamazirt n Igizuln.[1] Isnml Ɛabdlwaḥd Almuṛṛakuci tamazirt n Sus ḍaṛt ma f isawl f Mṛṛakc, inna: « Mṛṛakc ad akkʷ iggʷran ɣ tmdinin mqqurnin n Lmɣrib nna gis ittussann, d ur tlli kra n tmdint yaḍn ḍaṛat nns ittubdarn nna ɣ rad tili tɣrma, abla kra n tmdinin mẓẓinin ɣ Sus Al Aqṣa. Tlla yat tmdint mẓẓin ism as Tarudant, nna igan tamaẓunt n Sus, d nna ɣ ttmunan imzdaɣn nns (imzdaɣn n Sus zɛma) d yat tmdint mẓẓin ism as Zujundar, nna illan ɣ iggi n uẓṛf, tettuzdaɣ zdar willi swurrin ɣ usufɣ n ma illan ɣ uzara ann, amma ɣ tmazirt n Igizuln, yat tmdint igan tamaẓunt nnsn tga s yism Lkest. Ɣ tmazirt n Lmṭa, yat tmdint yaḍn ism as ɣd nttat Lmṭa, timdinin ad llant ḍaṛat n Mṛṛakc, s ma iẓlin s Tarudant d Zujundar, kcmɣ sisnt d ssnɣ tnt, is akkʷ sul ssnɣ inmudda d itjjarn d wiyyaḍ, slawant akkʷ tmdint n yizaran ittussann ddu yism n Zujundar, amma tmdint n Igizuln d tin Lmṭa, middn n idɣarn ann ka d tnt ittkkan. »[2]

Timdinin mẓẓinin ittubdarn zdar AlmuṛṛakuciTarudant ar Lmṭa ttussann ɣassa ddu yism n Sus, acku inna : « Timdinin timẓyanin n Sus Al Aqṣa, ɣ tilawt, Al Yaɛqubi ɣ tasut tiss IX iskr ɣ Sus Al Aqṣa d tamdint zun d ukan tmdinin n Tamdult d Masst. Kkant tt inn tmdinin ad zɣ tmdinin tixatarin n Sus. Nniɣ: Amma Tamdult, ur sul tsul ɣassa, d Masst nttat tsul da ttimɣur. Dɣya siɣ isbuɣla Al Yaɛqubi tannayt nns inna: " d Sus tlla ɣ ḍaṛat n udrar n Drn, ad t igan d Waṭlas Mqqurn, d ar itthyyu ɣ Nul Lmṭa ɣ d ttbddu tmnaḍt taṣḥrawit ».[3][4] Ayad irwas tannayt n Al Bakri ɣ tasut tiss XI, lli ittglamn Sus s tmnaḍt illan ḍaṛat n udrar n Drn bac ad thyyu ɣ Nul Lmṭa, nna ɣ tbddu tnzruft.[3]

Tiqbilin tisusiyin ɣ uzmz n Aḥmad Almanṣur Addahbi ɣ 1580

Ibn Xaldun ntta ar ittglam Sus Al Aqṣa zun d kullu ma illan ḍaṛat n Mṛṛakc, nna ɣ tlla Trudant d Ifran d ar tthyyu ɣ ugmmuḍ ɣ unafar n Dra, ar gis izray asif n Sus ar yill.[5] Asnml ad ad bahra nttafa ɣ uzmz n imariniyn zun d adɣar n twalit n irgayn, Imariniyn nttni yadlli bḍan Lmɣrib f smmust tmnaḍin n twalit n irgayn. Tawalit ad ad nttafa ula ɣ uzmz asɛdi. Sin isugam ad ittsddidn i usnml ad; amzwaru iga t Aglam n Tfriqt, nna ɣ ittinni bab nns Ḥasan Al Wazzan: « Rad salaɣ ɣilad tasga n Sus, lli illan ḍaṛat n Waṭlas, ɣ iffus, mnid n tmazirt n Iḥaḥan, ifttun ɣ tagut zɣ yill, d itthyyun ɣ iffus ɣ umlal n tnzruft, ɣ iẓẓlmḍ llan idrarn n Waṭlas. Ɣ ugmmuḍ, ar uɣbalu n wasif n Sus, nna ɣ d tiwi tsga ad ism nns »[6]. S ma iẓlin s usagm wiss sin: Asggaz n twalit n irgayn n Aḥmad Almanṣur Addahbi, ittussann ddu yism n « Diwan n tqbilin n Sus »[7], ar gis nttafa ismawn n tqbilin tisusiyin ittussan ɣ uzmz ann. Ittusmras ism n "Sus" bac ad sis snamkn adɣar ittusnmln s isugam nna nbdr zɣ tuddma n uzmz aɛalawi ar ɣassa, ad t igan d udɣar illan ḍaṛat n Waṭlas Mqqurn ɣ iffus ar tnzruft d zɣ yill aṭlanti ar asif n Dra ɣ ugmmuḍ.

Ɣ udlis n Sus Al Ɛalima n bab nns Muḥmmad Lmuxtar Asusi, ar ittsnml Sus ɣmk ad: « [...] Ar nttɛni s Sus aylli illan gr waddarn n iffus n Drn ar tnzruft, zɣ Wad Nun d tqbilin nns Tkna d Rakaybat d wiyyaḍ ar tsgiwin n Ṭaṭa d Sktana. »[8]

Amzruy[ssnfl | Snfl asagm]

Yan ccarij nna ɣ llan kigan d waman ad iskrn ɣ Sus yat zɣ tsgiwin lli akkʷ iblsn ɣ tgldit n Lmɣrib tasutin f tasutin ayad. Ittussan ɣ mad idrusn zɣ tasut tis yat d mrawt s tadlsa nns d usifḍ n sskkʷaṛ. Azmz n wurɣ n tmazirt n Sus tlla ɣ jwayh n tasut tis sa d mraw ɣ uzmz n tagldit n Taẓrwalt, tkka tt inn ɣ uzmz ann tga tmazirt n Sus yat tmazirt istaqlan s yixf nns d tstaɣlla ɣ akud ann tasbbabt n wassay aṣḥrawi n wurɣ d uznz n sskkar i isbbabn ibrṭqqizn, ihulanḍiyn d inglizn. Ammas n tsbbabt n bṛṛa ɣ akud ann ikka tt inn ɣ Ugadir, yat tamdint illan ɣ iggi wasif n sus s kra n 10 id kilomitr[9].

Tutlayt[ssnfl | Snfl asagm]

Imgradn lli sis iẓlin : Tutlayt Taclḥit
Tigrawin n tmazirt n Lmɣrib nna ɣ ttuysawaln Taclḥit dar uggar n uzgn n middn.

Ar sawaln isusiyn s taclḥit lli igan yat tutlayt tamaziɣt illan ɣ tamazirt n lmɣrib, middn li sis isawaln gan Iclḥiyn. nttat ad igan tutlayt tamaziɣt tamzwarut ɣ wuṭṭun n imssiwln d tiriwt n udɣar arakal nna tumẓ, llan uggar gr 8 ar 10 id mlyun ar sis sawaln.

Tettusawal Tclḥiyt ɣ Sus, Iḥaḥan, Lḥuz n Mrrakc d kra n tsggʷin yaḍnin asn d iwalan. Tumẓ tutlayt taclḥit zɣ Taṣṣurt ɣ ugafa ar Aglmim ɣ unẓul ar Warzazat ɣ ugmuḍ. Mac ar tin ntafa tlla ula ɣ timdinin mqqurnin n lmɣrib zun d Tigmmi Tumlilt, d Rṛbaṭ d Sla.

Tkattin taclḥit ar tt taran s uskkil aɛrab nɣd alatini, ilin tugt n arratn s tclḥit s uskkil aɛrab. Ɣ isggʷasn ad ggʷranin isfɣ usinag agldan n tussna tamaziɣt anaw amaynu n tifinaɣ ar as tinin Neo-Tifinaɣ ntat ɣila as tt taran willi as ssnin. Mqqar twuri lli d iskr usinag agldan, agmmay alatini d waɛrab ad akk iggutn slawan ɣ lWib d wantirnit.

Taclḥit kcmn tt iwaliwn n taɛrabt mac nttat ad igan tutlayt tamaziɣt nna idrus is as kcmt iwaliwn iɛrabn, urd zun d taqbaylit d tarifit d tutlayin timaziɣin yaḍnin ..., nẓḍar ad nini mas d nttat ad igan tutlayt tamaziɣt nna akkʷ iṭṭafn uṭṭun imqqurn n iwaliwn iẓuran ɣ tmaziɣt, zun d amdya d izwiln nna illan sul ɣ wawal aclḥi ar ɣassa. Ɣayn ad yujjan tutlayin timaziɣin yaḍnin atn usin zɣ taclḥit afad ad tn skcmn s wawal nsn.

Imzdaɣ[ssnfl | Snfl asagm]

Agadir, tamdint akk imqqurn ɣ Sus

Ayt sus gan yan ugdud zɣ igdudn iclḥiyn imaziɣn[10].

Timdinin tisusiyin[ssnfl | Snfl asagm]

Tiqbilin tisusiyin[ssnfl | Snfl asagm]

  • Laxṣaṣ
  • Idagarsmuk
  • Idakwaran
  • Idakwakmar
  • Idaw Amḥmd
  • Idaw Baɛqil
  • Idaw Brahim
  • Idaw Blal
  • Idaw Buzya
  • Idaw Tinst
  • Idaw Zal
  • Idaw Zdut
  • Idaw Zdaɣ
  • Idaw Zkri
  • Idaw Ziki
  • Idaw Smlal
  • Idaw Finis
  • Idaw Ktir
  • Idaw Knsus
  • Idaw Gniḍif
  • Idaw Ltit
  • Idaw Martin
  • Idaw Mnu
  • Idaw Niḍif
  • Arɣn
  • Actukn
  • Aksimn
  • Amanuz
  • Ammln
  • Alanṣaṣ
  • Wlad Jlal
  • Wlad Mimun
  • Wlad Yaḥya
  • Awnayn
  • Ibrkakn
  • Ayt Aḥmad
  • Ayt Alḥsn
  • Ayt Alxms
  • Ayt Alrxa
  • Ayt Alsaḥl
  • Ayt Almɛdr
  • Ayt Alnṣ
  • Ayt Awɣan
  • Ayt Awfra
  • Ayt Awqa
  • Ayt Awkadir
  • Ayt Awkrḍ
  • Ayt Awklw
  • Ayt Awmribṭ
  • Ayt Ifran
  • Ayt Ikas
  • Ayt Ilukan
  • Ayt Baɛmran
  • Ayt Baha
  • Ayt Baha Awmlal
  • Ayt Brayyim
  • Ayt Bubkr
  • Ayt Buɛṭa
  • Ayt Bunuḥ
  • Ayt Bwalṭib
  • Ayt Trudant
  • Ayt Tidli
  • Ayt Tiznit
  • Ayt Tifawt
  • Ayt Tikni
  • Ayt Zkri
  • Ayt Jrar
  • Ayt Jml
  • Ayt Aḥmd
  • Ayt Ḥrbil
  • Ayt Smik
  • Ayt Ṣwab
  • Ayt Ɛbdallah
  • Ayt Ɛbdallah Awsɛid
  • Ayt Ɛtman
  • Ayt Ɛli Waɛla
  • Ayt Ɛmirt
  • Ayt Ɛin
  • Ayt Falas
  • Ayt Masst
  • Ayt Mẓal
  • Ayt Musa
  • Ayt Musa Awɛli
  • Ayt Milk
  • Ayt Wadrim
  • Ayt Warḥu
  • Ayt Wasa
  • Ayt Wasu
  • Ayt Wafqa
  • Ayt Walyaḍ
  • Ayt Wikman
  • Ayt Yḥya
  • Ixulan
  • Iduska Izdar
  • Iduska n uflla
  • Irḥḥaln
  • Iznagn
  • Isaffn
  • Isakn
  • Isktan
  • Ismukn
  • Isndaln
  • Issi
  • Iṣbuya
  • Iɣcan
  • Iɣir Mluln
  • Ikunan
  • Ikunka
  • Ilaln
  • Iliɣ
  • Imjjaḍ
  • Imstitn
  • Imskin
  • Imcgigiln
  • Imntagn
  • Induzal
  • Ihrkitn
  • Iwaziwin
  • Bizakarn
  • Taẓrwalt
  • Tasrirt
  • Taskdlt
  • Taṣdmit
  • Taṭawin
  • Taɣjijt
  • Tafndilt
  • Takmut
  • Takna
  • Tamnart
  • Tudma
  • Tucka
  • Tuflɛzt
  • Tikiwin
  • Tiyuwt
  • Alxnafif
  • Aldu Drar
  • Izwafiḍn
  • Imi n ugadir (Fm lḥṣn)
  • Qṣur Ṭaṭa
  • Alqliɛat
  • Kṭiwt
  • Alknasis
  • Mzdakn
  • Lmnabha
  • Mir llft
  • Huwwara
  • Turkuz
  • Tafrawt
  • Tafrawt lmulud
  • Ilɣ
  • Anmalus
  • Mrayt
  • Ayt Mnṣur

Tiwlafin[ssnfl | Snfl asagm]

Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Udmawn[ssnfl | Snfl asagm]

Uggar[ssnfl | Snfl asagm]

Imlan yaḍnin[ssnfl | Snfl asagm]

Idlisn[ssnfl | Snfl asagm]

Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Isaɣuln[ssnfl | Snfl asagm]

  1. Muqaddima - Ibn Khaldoun
  2. Abdelwahid al-Marrakushi, Al-mu'jib fi talkhis akhbar ahl al-Maghrib
  3. 3,0 et 3,1 الشعر العربي في سوس بين الاتباع والإبداع: خلال القرن العشرين
  4. مسألة النقود في تاريخ المغرب في القرن التاسع عشر
  5. مساهمة في دراسة تاريخ علاقة الدولة بالجهة : مونوغرافية سوس
  6. معلمة المغرب: قاموس مرتب على حروف الهجاء يحيط بالمعارف المتعلقة بمختلف الجوانب التاريخية والجغرافية والبشرية والحضارية للمغرب الأقص
  7. ديوان قبائل سوس: في عهد السلطان احمد المنصور
  8. المعسول في الإلغيين وأساتذتهم وتلامذتهم وأصدقائهم 1-21 سوس العالمة
  9. ( fr ) Wikimazigh.com - L'histoire de Souss
  10. Tribus de Souss - 16 uktubr 2010