Arratn imaziɣn iqburn

Zɣ Wikipedia
Aller à la navigation Aller à la recherche
Tasna tamzwarut zɣ yan warra aclḥiy n tasuta tis 19 Udlis n al-ḥawḍ n Muḥmmad Awzal.

Arratn imaziɣn iqburn gan arratn ittyuran s tutlayin timaziɣin ɣ uzmz anslm ɣ tmizar n tfrqit n ugafa s ugʷmmay amaziɣ aɛṛab lli d itturḍaln zɣ tɛṛabt. Amata n warratn ad zdin d usgd, aslmd d tsrtit. Tugt n warratn ad ttyuran ɣ ugzzum utrim n tmazɣa, slawan akkʷ ɣ tmazirt n Sus.[1] Mqqar bdrn iɣbula imzrayn kra n idlisn dat n wad, arra aqbur akkʷ ittyussann ar ɣil d Kitab Al-Barbariya lli iẓḍaṛn ad ittyura g tasuta tis 10. G utaram n tmazɣa, arra aqbur akkʷ d "Kitab Al-asmaa" n Ibn Tunart lli ittyuran g tasuta tis 12.

Amzruy[ssnfl | Snfl asagm]

Yat tasna zg warra n udlis n "Al-ḥawḍ" n Muḥmmad awzal.

Ḍart n ukcam n lislam d tutlayt taɛṛabt s tamazɣa, ufan nn imaziɣn is fllasn iga ccil ad sslkmn tiɣlaf n usgd i ugdud, aya a f ssntan ar ttaran, ar ssuɣuln s tamaziɣt. Nnig n aya, illa mad yuran i tmntal tisrtanin zun d Bn Tumrt, limam n imuwaḥḥidn[2].

Iɣ niwi f aylli bdrn kra n isugam imzrayn, rad ig “lqqʷran” n Ṣaliḥ Bn Ṭarif (tuddma n tasuta tis tamt), 'amazan' n iburɣwaṭn, adlis amzwaru nna ittyuran s tmaziɣt s ugʷmmay aɛṛab.[3][4][5] Lqqʷran ad amaziɣ ur aɣ d zgis lkimnt amr tisuɣal n kra n twinas s tɛṛabt.[2] Ar aɣ addran isugam mas tt inn ikka yan yaḍn g tmazirt n Iɣumarn, ɣ tgira n tasuta tis tẓat, iga ism nns Ḥamim Bn Manna, isrs asn dɣ nttan yan “lqqʷran” s tmaziɣt.[6]

G tasuta tis snat d mrawt, yara Bn Tumrt mnnaw idlisn bac ad izuzzr tiwngimin n uẓgʷr nns asrtan gr imṣmudn lli bahra ur issinn i tɛṛabt. Llan ɣ udlis nns lli mi ism “Attawḥid” sa n igzzumn (laḥzab), inna asn ad aqqran yan ugzzum kraygat ass ḍart n tɣri n lḥizb, ilin kra n isugam ar ttalsn is asn inna ad t akkʷ ḥsun aylliɣ darsn yurri zun d lqqʷran, wanna t ur iḥsin zun iɣ ikfr. Bdrn daɣ isugam sin idlisn yaḍnin, “Alqawaɛid” d “Liama”;[7][8] sin itsn llan gr ifassn n mddn ɣ wakud ann, maca ur aɣ d ilkim walu zɣ idlisn ad.[2]

Lmazɣi[ssnfl | Snfl asagm]

Sɣ uzgn wis sin n tasuta tis 12 ar tasuta tis 20, tbayn d twrglat n tirra lli mi aqqran “Lmazɣi”. Tawrglat ad tẓli ɣ umata s usgd, izrfan, id msmun awal isinutlayn, mad ittyussann g tsnijjit, akud, tsnitrit d usiḍn. Awttas n twrglat ad iga t usutti ddaw n tɣlaf n usgd anslm d ushwn n ulmmud n imḥḍarn d wid ur iɣrin (lɛawamm), ukan ayann a f gan ɣ umata tanḍḍamt irxan i uḥssu.[9]

Yan zɣ lfqha lli tt inn ikkan da ittnɛaṛ f wanaw ad n tirra, Brahim Bn Ɛbdllah Aẓnag, yura maya g udlis nns "lmazɣi":[2]

Mani x swa yan issnn kra d yan ijhlni
Ur swa yazal d yiḍ; lɛilm iga nnuṛi
Yan ur izḍarn i lɛaṛabi ad tn ifhmi
Iɣr lmazɣi lɛwam; illa gisn lbayani

Ilin g yat tizi kra n middn gan mgal n maya, irar fllasn Brahim Aẓnag s mk ad:[2]

Mani ɣ illa ɣ lktab innan ur izri i yan
ad iml ddin n ṛbbi i laqwam s lmazɣi
Is ur iṭṭaf rasulu llah ttṛjman
Willi ttbyannin aɣaras i ladamyyin
Ku yan mlin as aɣaras s wawal da sa
Isawal ur as nnin mḥtum n lɛṛbya

Ilin imdyatn zɣ warratn ad nna immaln awttas nnsn:

Al-Madani Ben Mohammed At-Tuɣmawi:[10]

A lbari taɛla, ɛawn iyi; riɣ ad d nawi
Awal lli inḍm ibnu ɛacir daɣ(i)
S wawal , tclḥiyt, ad nit gis ifhm yan(i)
Igan lummi, ad akkʷ daɣ ur ijhl ddin(i)

Aḥmad at-Tamil:[11]

Yan ur issinn taɛṛabt ad srs ifhm ɣ lqqʷran(i)
Ula lḥadit, ar yaqqra lktub n imaziɣn(i)
Zun d amaziɣ n Sidi Mḥmmd U Ɛli akʷbil(i)

Tigrummawin titrarin[ssnfl | Snfl asagm]

Ssntan imrzzutn imẓrmaziɣn ar ttggan iɣf nnsn ɣ warratn imaziɣn zɣ tasuta tiss 19,[12] lliɣ yad ibda usdurri afṛansis. Sɣin imrzzutn zun d J.D. Delaporte d H. Stumme d wiyyaḍ arratn i tsdlisin n tsdawiyin nnsn, aya ad aɣ ifkan mmnawt tgrummawin n warratn imaziɣn ass ad, nẓḍaṛ ad zgisnt nbdr tid:

  • Tagrumma n "Le Fonds Roux" g tmdint n Aix-en-provence;[13] ismun tt Arsène Roux lliɣ izdɣ g Lmɣrib (1920-1956).
  • Tagrumma n tsdawit n Leiden.[14][15].
  • Tagrumma n tsdlist tanamurt ɣ bariz.[16]
  • Tagrumma n tsdlist tamatayt g ṛṛbaṭ.[17]
  • Tagrumma n tmrslt n ugllid Ɛbd Lɛziz Al Sɛud (مؤسسة الملك عبد العزيز آل سعود) g tgmmi tumlilt.[18]

Ilint tiyyaḍ illan ɣ tilit tusligt.

Isaɣuln[ssnfl | Snfl asagm]

  1. Saadouni, Mohamed, et Harry Stroomer. « Tashelhiyt berber manuscripts in Arabic characters: an update », Études et Documents Berbères, vol. 42, no. 2, 2019, pp. 193-200.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 et 2,4 الوافي نوحي، "لمحات عن الرصيد الأمازيغي المکتوب. التراث الأمازيغي المخطوط بالمغرب: نظرات في النشأة والتطور"، مجلة المناهل، العدد 100 (2020): 46-21.
  3. أبو عبيد الله بن عبد العزيز البكري الأندلسي، المغرب في ذكر بلاد إفريقيا والمغرب، نشر البارون دوسلان (الجزائر: مطبعة الحكومة العامة، 1857)، 141-134.
  4. أحمد الطاهري، المغرب الأقصى ومملكة بني طريف البرغواطية خلال القرون الهجرية الأربع الأولى (الدار البيضاء: مطبعة النجاح الجديدة، 2005).
  5. إبراهيم حركات، "برغواطة"، معلمة المغرب الجزء 4 (الرباط: الجمعية المغربية للتأليف والترجمة والنشر مطابع - سلا، 1991)، 1165-1170.
  6. البكري، المغرب، 100.
  7. مجهول، الحلل الموشية، 109-110.
  8. ابن الطان المراكشي، نظم الجمان لترتيب ما سلف من أخبار الزمان، تحقيق محمود علي مكي (بيروت: دار الغرب الإسلامي، 1990)، 129.
  9. Elmedlaoui, Mohamed. « La tradition ‘almazghi’ dans le Sous (Maroc) : caractéristiques linguistiques et fonctions socioculturelles du code », Études et Documents Berbères, vol. 35-36, no. 1-2, 2016, pp. 243-262.
  10. Boogert, N. and Hawzālī, M., 1997. The Berber literary tradition of the souls. Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten, p.48.
  11. Boogert, N. and Hawzālī, M., 1997. The Berber literary tradition of the souls. Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten, p.41.
  12. Ali Amahan, Notes Bibliographiques Sur Les Manuscrits En Langue Tamazight Écrits En Caracrtères Arabe
  13. Boogert, N., 1995. Catalogue des manuscrits arabes et berbères du Fonds Roux (Aix-en-Provence). Aix-en-Provence: IREMAM.
  14. Boogert, N. (2002). Catalogue of Berber Manuscripts in the Library of Leiden University. Amsterdam University Press.
  15. El Mounadi, Ahmed. « Les manuscrits amazighes non catalogués dans la bibliothèque de l’université de Leiden [*] », Études et Documents Berbères, vol. 35-36, no. 1-2, 2016, pp. 217-241.
  16. Galand-Pernet P., 1973 – « Notes sur les manuscrits à poèmes chleuhs du Fonds berbère de la Bibliothèque Nationale de Paris », in Revue des Etudes islamiques XLI/2, p. 283-296.
  17. Galand-Pernet P., 1972 – « Notes sur les manuscrits à poèmes chleuhs de la Bibliothèque Générale de Rabat », in Journal Asiatique, p. 299-316.
  18. Qādirī, M., Āyit Bilʻayd, A. and Qībāl, ʻ., 2005. Fihris al-mah̲ṭūṭāt al-ʻarabiyyaẗ wa-al-amāzīġiyyaẗ. Al-Dār al-bayḍāʼ: Muʼassasaẗ al-malik ʻAbd al-ʻAzīz.