Agʷmmay amaziɣ aɛṛab

Zɣ Wikipedia
Aller à la navigation Aller à la recherche
Tasna tamzwarut zɣ yan warra aclḥiy n tasuta tis 19 Udlis n al-ḥawḍ n Muḥmmad Awzal.

Agʷmmay Amaziɣ-Aɛṛab iga yan wanaw n ugʷmmay aɛṛab nna s tt inn kkant tutlayin timaziɣin ar ttyurant zg tasutin timaẓunin g tmizar n tmazɣa, s lawan akkʷ ɣ tmazirt n iclḥiyn ɣ unẓul utrim n lmɣrib[1][2].

Amzruy[ssnfl | Snfl asagm]

Ḍart n ukcam n lislam d tutlayt taɛṛabt s tamazɣa, ufan nn imaziɣn is fllasn iga ccil ad sslkmn tiɣlaf n usgd i ugdud, aya a f ssntan ar ttaran, ar ssuɣuln s tamaziɣt. Nnig n aya, illa mad yuran i tmntal tisrtanin zun d Ibn Tumrt[3].

Iɣ niwi f aylli bdrn kra n isugam imzrayn, rad ig “lqqʷran” n Ṣaliḥ Bn Ṭarif (tuddma n tasuta tis tamt), isr n iburɣwaṭn, adlis amzwaru nna ittyuran s tmaziɣt s ugʷmmay aɛṛab. Lqqʷran ad amaziɣ ur aɣ d zgis lkimnt amr tisuɣal n kra n twinas s tɛṛabt[3].

Ar aɣ addran isugam mas tt inn ikka yan yaḍn g tmazirt n Iɣumarn, g tgira n tasuta tis tẓat, iga ism nns Ḥamim Bn Manna, isrs asn ula ntta yan “lqqʷran” s tmaziɣt.

G tasuta tiss snat d mrawt, yara Ibn Tumrt mnnaw idlisn bac ad izuzzr tiwngimin n uẓgʷr nns asrtan gr imṣmudn lli bahra ur issinn i tɛṛabt. Llan ɣ udlis nns lli mi ism “Attawḥid” sa n igzzumn (laḥzab), inna asn ad aqqran yan ugzzum kraygat ass ḍart n tɣri n lḥizb, ilin kra n isugam ar ttalsn is asn inna ad t akkʷ ḥsun aylliɣ darsn yurri zun d lqqʷran. Bdrn daɣ isugam sin idlisn yaḍn, “Alqawaɛid” d “Liama”, sin itsn llan gr ifassn n mddn ɣ wakdu ann, maca ur aɣ d ilkim walu zɣ idlisn n Ibn Tumrt[3].

Sg uzgn wis sin n tasuta tis 12 ar tasuta tis 20, tbayn d twrglat n tirra lli mi qqarn “Lmazɣi”. Tawrglat tẓli ɣ umata s usgd, izrfan, id msmun awal isinutlayn, mayd ittyussann g tsnijjit, akud, tsnitrit d usiḍn. Awttas n twrglat ad iga t usutti ddaw n tɣlaf n usgd anslem d ushwn n ulmmud n imḥḍarn, ukan ayann a f gan t ɣ umata tanḍḍamt irxan g uḥssu[3].

Tizi tamaẓunt[ssnfl | Snfl asagm]

Ilugnn[ssnfl | Snfl asagm]

G tɣuri n Nico Van Den Boogert (2000)[4], Imdyatn iqburn akkʷ n usnmarra n tasutin timaẓunin ɣ Sus gan zɣ tasuta tis 10 (ḌL), gin imggura akkʷ zɣ tis 14 (ḌL).

Mqqar nẓḍaṛ ad naf kra n inuḥyutn g usmdya n kra n trgalin, da ittɣama usnmarra ad iga armskil. Maya da immal is d willi srsnin angraw ad swingmn gis zwar mzyan bac ad sis sslmadn i imssiwln s tmaziɣt. Arratn iqburn a ɣ ar nttafa tillugna akkʷ imqqurn.

Iɣritn[ssnfl | Snfl asagm]

Ɣ umata n warratn, tiguriwin da tggant tigaɣranin akkʷ nɣ. Da isnuḥyu usnmarra gr kkuẓ iɣritn: ‘’a’’, ‘’i’’, ‘’u’’ d ‘’e’’ (aɣri afssas nɣ acfa). Iɣritn ‘’a’’, ‘’i’’ d ‘’u’’ da ttyuran s Ḥurūf al-madd (حروف المدّ), imdyatn:

Alatin/Tifinaɣ
تاسافت tasaft
تيزنيرت tiznirt
تولوليت tululit

Ɣ usnmarra arimɣr, aɣri anammas e (aɣri afssas) ur ar ittyura ɣ tuẓẓumt n tguri. Yiẓḍiṛ uɣri afssas ula ad yili ɣ tfirin ṛẓmnin:

Alatin/Tifinaɣ
تامماشت tamemmact
تاسلت tasselt
يلودى yeludi

Ɣ usnmarra imɣr, aɣri afssas ar bahra ittyura s Fatḥa. G kra n warratn yaḍn s Kasra.

Iɣritn n tuddma n tguri[ssnfl | Snfl asagm]

Kra n idlisn tettyura gisn i- d u- s alif-mamduda nna tḍfṛ yāʼwāw. Amsli a- g tuddma n tguri da ittyura s alif-mamduda nna iḍfṛn hamza ittyagaln, imdyatn:

Alatin/Tifinaɣ
ءآيت ورسانن Ayt Wersanen
آيفشتالن Ifectalen
آوغزافن Uɣzafen

Arratn yaḍn gisn ɣar yan umdya n uɣri n tuddma n tguri a-, ittyura gis s alif-mamduda:

Alatin/Tifinaɣ
آوداد udad

G twilatin timɣrin g kraygat mani nɣ g kra n igzzumn ka, zun d arra Kitab Al-Asma n Ibn Tunart, da tettyura a- n tuddma s alif-mamdudaalif mamduda d yat hamza nna tt izwarn:

Alatin/Tifinaɣ
آمكراز amekraz
ءآدرار adrar
ءآغاز aɣaz

Ɣ twilatin timɣrin, Ar ittara Ibn Tunart i- n tuddma s alif ilan yat lhmza ddaws, tiḍfuṛ tt yā’:

Alatin/Tifinaɣ
إيردن irden

Ɣ tuddma, u- da tettyura s alif d hmza ittyuzmmamn g tuẓẓumt nns, tiḍfuṛ tt wāw:

Alatin/Tifinaɣ
أوماد ummad

Aɣri afssas n tuddma n tguri da ittyura s alif (s Fatḥa tamattuyt imẓẓiyn g uḍṛiṣ imɣr):

Alatin
افسوا efsu
انس ennes
وار الاغ war elleɣ

G warratn yaḍnin, tiguriwin timaziɣin da ttyaflnt gant tirimɣrin. Kud nna tettyura kra n tguri bla agaɣri, da ittyura a- n tuddma n tguri s walif, ttyuran i- d u- n tuddma s alif nna iḍfṛ ḥarf al-madd nna dids yuckan:

Alatin/Tifinaɣ
ادمام admam
ايغرى iɣrey
اوكان ukkan

Iɣ ur ittyuzmmam ugaɣri, iẓḍaṛ alif-waw ad ig u-aw-, tiẓḍir alif-yā’ ad tg i-ay-:

Alatin/Tifinaɣ
اوماد       ummad
اوسرغينت       awserɣint
ايزرى      izrey
ايرنى       ayerni
Iɣritn n tgira n tguri[ssnfl | Snfl asagm]

Ɣ tgira n tguri, da bdda ittyura -a s alif. Kra n tkkal s alif maqṣura (ألف مقصورة) nɣ s hā’ (هاء)

Ɣ tgira n tguri, Wāw (الواو) da igzza aɣri -u nɣ aznaɣri -w. G kigan n tkkal da t iḍffṛ yan walif lli igan ɣar imis awnɣan:

Alatin/Tifinaɣ
وايللوا      waylellu
خيزوا      xizzu
افرسيوا    afersiw
تيلفاوا     tilfaw

Tirgalin[ssnfl | Snfl asagm]

Amata n trgalin ur illi umukris g tirra nnsnt:

ب b ايباون ibawen
ت t تيبيتاس tibitast
خ x تيزخت tizext
د d امراد amrad
ر r ارماس armas
ز z ازنزوا azenzu
س s اساسنو asasnu
ش c تاشنتيت tacentit
غ ɣ تاغيغيت taɣeyɣeyt
ف f تيفاف tifaf
ك k ايكيكر ikiker
ل l اليلى alili
م m ادمام admam
ن n انلى anli
ه h ترهلا terrehla
و w وامسا wamsa
ى y تاريال taryal

Tilli ur illin ɣ uskkil aɛṛab dḥint imaziɣn ad stin askkil akkʷ yaẓn i yimsli lli tgzza.

Aya a f ar nttafa '' ittyura s ṭā’ (طاء) acku asusru n ض ɣ wakud ann naḥya t d win tɛṛabt tanawayt tatrart, imdyatn:

Alatin/Tifinaɣ
انلكوط anelku
تيكيطا tikia

Targalt da tettuzmmem s zāy (زاي) nɣ s ṣād (الصاد)

Alatin/Tifinaɣ
تافرزيزت taferiẓt
اصوكا auka

Ɣ kra n imdyatn idrusn, askkil ṣād (الصاد) da igzza :

Alatin/Tifinaɣ
تيبينصرت tibinert
اصغر      aɣer

Targalt g da tettuzmmam s ǧīmkāfqāf:

Alatin/Tifinaɣ
ايدجل     idgel
انكارف     angaref
امزقور     amezgur

Targalt j da tettuzmmam ǧīmcīn:

Alatin/Tifinaɣ
اناشل      anajel
تونجيفين tunjifin

Targalt tussidt ǧǧ da bdda tettuzmmam s ǧīm:

Alatin/Tifinaɣ
ازجيج      azeǧǧig
تازجاشت tazeǧǧact

Agancuc

Ar ittuzmmam ugancuc n trglin tulɣiwanin g tirra timɣrt s tmatart ḍamma (الضمة), f uskkil nna nit ilan agancuc nɣ walli t izwarn.

Isaɣuln[ssnfl | Snfl asagm]

  1. برونياتي ّلي, فيرموندو, مُختاراتٌ لمخطوطاتٍ بالأمازيغيةِ الليبيَّةِ والتونسيَّةِ مِن حقبٍ مختلفة - وصف وتعليق, Al-Manahil 100 (Fall-Winter 2020): 47-54
  2. Saadouni, M., & Stroomer, H. (2020). Tashelhiyt berber manuscripts in Arabic characters: an update. Études et Documents Berbères, N° 42(2), 193–200. https://doi.org/10.3917/edb.042.0193
  3. 3,0 3,1 3,2 et 3,3 نوحي, الوافي (2020). مجلة المناهل، العدد 100، لمحات عن الرصيد الأمازيغي المکتوب. التراث الأمازيغي المخطوط بالمغرب: نظرات في النشأة والتطور.
  4. Boogert, Nico van den. 2000. Medieval Berber orthography. In: salem chaker & Andrzej Zaborski, eds. Études berbères et chamito-sémitiques. Mélanges offerts à Karl-G. Prasse. Paris & Louvain: Peeters. 357–377.



Tutlayin Timaziɣin
Tutlayin Amzray Tamaziɣt taqburt†,LB
Gwanc Tagwancit
Agmuḍ Tawilant · Tasuknit · Taɣdimst · Tazrgt · Tanfust · Tasiwit
Agafa Tajnat Aṭlas Anammas AgmuḍanSṬ (Ayt Sɣruccn · Ayt Warayn) · Tanzruft Tagafayt (Tagurart · Tumẓabt · Tamaziɣt n unẓul n Wahran d Figig · Tidiklt · Tuwat · Tugurt · Tagargrnt) · Tarifit · Tijanatin tigmmuḍanin n Lmɣrib · Ayt Iznasn · Ayt Snus · Tacawit · Tazwarit TatunsitSG (Tajṛbit · Tamaziɣt n Maṭmaṭa · Tasndit · Tawilult) · Tutrimt Tadzayrit (Taclfit · Tacnwit)
Ur igin tijanatin Tamaziɣt n waṭlas (Aṭlas Anammas · Llisan Al-ɣarbi · Taɣumarit · Taṣnhajit n Srayr · Taclḥiyt) · Taqbaylit
Tinawayin Tamaziɣt Tanawayt Tamɣribit · Tamaziɣt Tanawayt Tadzayrit
Twarg Tamahaq · Tamacq · Tawllammt · Tayart
Anẓul Utrim Tatsrrt · Tuẓẓungiyya
Agmmay Agmmay n Tifinaɣ · Agmmay Alatin · Agʷmmay Amaziɣ Aɛṛab · Tirra taɛibrit
Timrsal Unbiḍ AAAL (Dzayr) · SNM (Dzayr) · SGSM (Lmɣrib) · DNAFLA (Mali) · CRB (Fransa)
Ur gin unbiḍ Agraw imaziɣn (GM) · Agraw Amaḍlan Amaziɣ (GMM)
SG Ar tzray s ugmuḍan· SṬ Ar tzray s Waṭlas · Tutlayt inɣuban · LB Tettyalsbna